2017 оны аравдугаар сар. Шөнийн дөрвөн цаг. Гэрээсээ 9,000 километрийн алсад суух нэгэн монгол охин өрөөндөө холхино. Эцэг эхээсээ тусдаа амьдарч байгаа тул эх хэлээрээ ярилгүй хэдэн сар болжээ. Саяхан Калифорнийн их сургуулийг “улаан диплом”-той төгссөн боловч ирээдүйгээ төсөөлөх гэхээр зөвхөн Алтан хаалгат гүүр, Номхон далайн цэв хүйтэн ус хоорондох зургаан секундийн уналт л бодогдоно.
1990 оны гуравдугаар сард Сүхбаатарын талбайд жагссан мянга мянган оюутан гуулин хонхны чимээ, барууны рок хөгжим дор ардчиллыг өлгийдөн авчээ. Удаах жилүүдэд зах зээлийн эдийн засагт шилжих явцад зуу зуун мянган гэр бүлийн амьжиргаа доройтож, ялсан ардын баяр баясал уй гашуу, эргэн дурсахуйгаар солигджээ. Тэдний нэг нь манайх хэмээх цагтаа нэр хүнд, хөрөнгө чинээтэй явсан эмч нарын гэр бүл. Хүүхдээ мөр бүтэн, гэдэс цатгалан явуулж хүчрэхгүйн зовлон тэдэнд, тэр тусмаа ээжид минь хүндээр тусав.
Ардчиллаас зургаан жилийн дараа төрсөн би өөрийгөө дээд давхаргын айлын хүүхэд гэж төсөөлж чаддаггүй байлаа. Өвлийн дунд сарын шөнөөр зуухны хажууд бээвийнгээ кетчуптэй будаа хүртэх ахуйд гэрт байх зургаан перс хивс, тогосын өдтэй ваар ч хөрөнгөтний нүнжиг мэдрүүлэхгүй. Гэвч ээжид эл бодол маань таалагддаггүй байв. Тэр намайг дуурь, музей, элдэв урлагийн үзвэр лүү дагуулан явж, өөр шигээ өсгөхийг хичээдэг сэн. Нарийлах гэж хичээх бүрд ээж байнга “Бид бол дөрвөн үеийн сэхээтнүүд шүү” гэж хэлдэг юм. Бэлэн гоймон идэх гэхээр “Ийм хоолыг хөдөөгийн, эсвэл захын наймаачны хүүхдүүд иддэг. Тэдэн шиг хооллоод үзээрэй, чи” гэж загнана. Тэгээд би кетчуптэй агшаасан будааны дэглэмдээ буцаж орно.
Зургаадугаар ангидаа англи хэлний олимпиадад хоёрдугаар байр эзлэв. Шагналаа авсны дараа ээж Харри Поттер цувралын хоёр ном өгч сюрприз барилаа. Гадаадаас оруулж ирсэн, их үнэтэй, англи хэлээрх хувилбар аж. Өмнө нь өдөр бүр сургуулиас холгүй байх номын дэлгүүрт ээжийг чирэх шахам очиж, энэ цувралыг зогсоогоороо уншиж дуусгах гэж оролддог байсан юм. Ном авах мөнгө хаанаас олчхов, ирэх өдрүүдэд юу идэх юм бол? гэх бодол зурсхийсэн ч тоосонгүй. Тэрхүү нимгэн хавтаст цувралыг эргүүлж тойруулж, дахин дахин уншсаар, нэг мэдэхэд нуруугаараа урагдаж, зарим хуудас нь салав. Хожим муу санаа суусан хойноо би “Ээж зүгээр л надад хөрөнгө оруулжээ” гэж бодсон юм.
Ээж, эмээ хоёр долоо хоног бүр л монголын анхны өнгөт зурагттай айл болсноо, дөрвөн өрөө байртай байснаа дурсана. Гэхдээ “дотоод мэдээлэл завшин хөлжигч, авлигач эздийн хүүхдүүд"-тэй адилгүй нь манай гэрийнхэн дор хаяж гурван гадаад хэл мэддэг улс агаад зөөгчидтэй ч насаараа хүнээр үйлчлүүлж дадсан маягийн хүйтэн, ихэмсэг харьцана. Хэдий надад тулгаагүй ч багадаа “булхайцалгүй”-ээр дөрвөн өрөө байр худалдаж авах ёстойгоо мэдэж байлаа. "Булхайцах” гэдэг нь бусдыг луйвардах, эсвэл танилын хүрээгээ өргөсгөх зэргийг оруулсан өргөн утгатай л даа. Гэр бүлийнхэн маань миний төлөө юм хийж буй гол шалтгаан бол энэ гэж би өөртөө хэлдэг байв. Нэг удаа оройн хоол асуусны минь төлөө ээж шийтгэж хоолой руу минь хог чихэж билээ.
Одоо бодоход намайг хайрласан гэхээс илүү ямар нэг хэрэгсэл мэт өсгөсөн байх гэж итгэх нь амар байжээ. Олон жилийн турш би яавал зодуур хүртээд, яавал хүссэнээ аваад буйнхаа учрыг олдоггүй байлаа. Ихэнхдээ би хүнд дээрэлхүүлснээ ярин уйлагнах авч заримдаа ээж уцаарлан "хүмүүсийн арга эвийг олсонгүй" гэж зодно. Ээжийн аашийг урьтаж таамаглах гэж хичээн, ялангуяа ууртай үед нь тааваар нь орхивч тэр нь эргээд толгой дээр бууна. Жишээ нь хоол аваад ир гэхэд нь унтсан дүр үзүүлээд нүүр рүүгээ дэлсүүлсэн удаатай.
Дүрэм гэх тогтсон юм үгүй тул би өөрөө дүрэм зохиох гэж үзлээ. “Гарч орохдоо хаалга илбэл ээж намайг зодохгүй”, "Яг ийм дарааллаар номоо өрвөл ээж намайг зодохгүй", “Сургууль явахад таарах хатсан навч болгон дээр гишгэвэл ээж намайг зодохгүй”. Ийнхүү сургууль хүрэх арван таван минут бүтэн цаг болон сунана. Мухар сүсэг үйлчлэхгүй тоолон би л зөв хийсэнгүй гэж өөрийгөө буруутгадаг байв. Удалгүй үл таних хоолой дуулдах боллоо. Чанга, хэрцгий, тайвширч өгдөггүй тэр хоолой зөвхөн математикийн болон зохион бичлэгийн хичээлд л дуугаа аядна. Тэдгээр хичээл цонхоор үсрэх хүслийг минь хазаарлаж, яваандаа Калифорнийн нэгэн өгөөмөр их сургуульд тэнцүүлсэн юм.
Америкт очсоны дараа мөнөөх хоолой хувьслаа.Хатсан навчин дээр гишгэхийг шаардахаа ч болив. Их сургуульд ч намайг айлгах хүн байсангүй. Тиймээс тэр хоолой хаашаа ч хамаагүй чиглэх үзэн ядахуйн хуй салхи боллоо. Зарим өдөр ээжийгээ үзэн ядна. Зарим өдөр хамаатнуудаа үзэн ядна. Ихэнхдээ монголчуудыг үзэн ядна. Тэд намайг автобусны буудал дээр, Элчин сайдын яамны гадаа зодуулж байхад харсан хэрнээ, орон сууцны нимгэн хананы цаана өдөр шөнөгүй уйлахыг сонссон атлаа юу ч хийгээгүй. Гэхдээ уур хилэнд автсандаа тусалсан хүмүүсээ үл хайхран, ном зохиол, дуу шүлэг бүрд “хайрла” гэж сургадаг тэр хүнийг хайрлаж чадахгүйдээ, харийн нутагт аюулгүйг илүү мэдэрсэн урвагч болсондоо өөрийгөө үзэн ядах нь хавьгүй олон.
Дөрвөн жилийн дараа, Калифорни дахь тэрхүү охин үүрийн дөрвөн цагт нойр нь хулжиж утсаараа юм үзэн сууна. Монгол яруу найргийн цахим хуудас руу санамсаргүй ороод дуртай, алдартай шүлгээ олон инээмсэглэв.
Санаа алдахад эхийн сүү тагнайд амтагдаж
Салхины үзүүр залгихад агь хоолойд аргасан
Боржигoны бор тал минь...
Зэлүүд талын романтик дүрслэлийг уншихад ганцаардаж, өвдөж, хүн гэдгээ мэдрэх шиг... Уран уншихдаа сайн, дунд сургуульдаа урлагийн үзлэгт ч орох дайны охин байсан сан. Утасны дуу хураагуураа асаан өнөөх шүлгийг дуудлаа. Англи хэлний үгс амыг нь гижигддэг бол монгол хэлний үгс уушгиных нь гүнээс агаар хөлөглөн гарч, хоолойд нь царгина. Танил бөгөөд чамин энэ үгс түүнд үгүйлэн санадаг болон мартаж эхэлсэн бүхнийг нь санагалзуулав. Хачирхалтай нь охин өөрийн бичлэгээ сонсох үед хоолойгоо үзэн ядсангүй. Бүүвэйлэн унтуулах ээжгүйгээр тэрээр эх хэлнийхээ айзамд автан, зүүдэлж эхэллээ.
***Мөнхбаярын Мишээл, "ЭХ ХЭЛ" баримтат хүүрнэл, эх хувилбар., "Орчин үеийн Монголоос илгээв" номоос.
Захиалах бол: https://shorturl.at/1Qv1q
One October night in 2017, 9000 kilometers away from home, a Mongolian girl paces around her room at 4am. She does not have a family she talks to, and consequently has not spoken her language for months. She recently graduated with honors from a California university, but when she tries to plan the future, all she can think of is the Golden Gate Bridge, the freezing waters of the Pacific and the six second fall between them.
In March 1990, tens of thousands of student protesters at Sukhbaatar Square welcomed democracy to the sound of brass bells and Western rock. Over the next years, the jubilation turned into bitterness and nostalgia as a clumsy transition to market economy destroyed the livelihood of hundreds of thousands of families. Among those families was my own, a proud and wealthy familyof physicians. Not one of them was used to the pain of not being able to afford the best for their child, not least my mother.
Born six years after the revolution, I couldn’t comprehend the idea of ever having belonged to an upper-class family. Even half a dozen Persian rugs and a vase of peacock feathers can fail to make you feel wealthy when you’re huddled next to the stove on a January night eating ketchup on rice for dinner. My mother did not like it
when I thought that way. She took me to operas, museums and random art shows, and generally tried her best to raise me like she was raised. Whenever I tried to be cheap, she would give me the familiar line: “We are four generations of intelligentsia,” she’d say as I tried to eat instant noodles. “They are children of shop-owners and country people. Don’t you dare eat like them.” So I was back to eating my authentic homemade ketchup on rice.
When I was in sixth grade, I placed second in an English Olympiad. After the award ceremony, my mother surprised me with the first two Harry Potter books–imported, expensive and entirely in English. Every day after school, I had dragged her to the bookstore on the opposite street, hoping to somehow read the whole story over a dozen visits. I had no idea where she got the money, and wondered what we’d be eating the next few days, but I didn’t care. As I turned the books over in my hands, reading their stories again and again, the battered paperback spines broke, letting pages fall loose from their bindings. It was just an investment, my older, cynical mind would tell me.
My mother and grandmother reminisced weekly about owning a three bedroom family apartment and the first color TV in Mongolia. But unlike the nouveau riche, “insider-trading, corrupt shop owners’ children,” my family members all knew at least three languages and talked to waiters with the cold, polite air of people who’ve been served all their lives. Even though they never said it, I knew I was expected to buy back at least the three bedroom apartment without “cheating,” a broad term that included both scamming people and networking. That, I kept telling myself, was the only reason my family did anything for me. It’s easier now to think that my mother thought of me as a means to an end rather than to believe that she loved me while still shoving trash down my throat as a punishment for asking about dinner.
For years, I didn’t know what would get me beaten and what would get me the things I wanted. Many times, I could cry to her about being bullied, but some days, she would get frustrated and beat me for not being able to get along with people. I tried to predict my mother’s mood and leave her alone when she seemed especially angry, but even that could backfire. Pretending to be asleep when she wanted her food brought to her, for instance, could sometimes net a punch in the face.
Without any real rules, I started to make my own. “My mother wouldn’t beat me if I ran a hand along the side of the door as I walked through it.” “My mother wouldn’t beat me if I had my books arranged in this exact order.” “My mother wouldn’t beat me if I stepped on every dried leaf on my way to school.” The fifteen minute walk to school turned into an hour. Every time my superstitions failed, I blamed myself for doing them wrong. There was a new voice in my head, a loud, vicious, unpleasable voice that only got drowned out by math and writing—the two things that stopped me from jumping out of the window and eventually got me accepted to a generous California university.
The voice changed after I left for America. It no longer forced me to step on dried leaves; there was no one in college I was afraid of. It turned instead to a torrent of randomly-directed hatred. Some days I would hate my mother. Some days I would hate the rest of my relatives. Many days I would hate Mongolians—the people who watched me being beaten at bus stops and outside embassies, heard me crying day and night in the thin walled apartment block, and did nothing. But most of the time, I would hate myself, for being so drowned in rage I couldn’t acknowledge the people who helped me, for being unable to love the one person every book, poem and song tells you to love, for being a traitor who felt safer in a foreign country than her own.
Four years later, the girl in California browses on her phone at 4am, having given up on sleep. She stumbles on an archive of Mongolian poetry and smiles, remembering a famous poem she particularly likes.
I sigh and taste mother’s milk on my palate
I swallow the wisp of wind and wormwood tickles
my throat
For this is my brown steppes of Borjigin...
As she reads romantic descriptions of a barren steppe, the pain and loneliness feels palpable, even human. The girl used to be good at poetry recitation, enough for middle school talent shows at least. She pulls up the poem, hits Record on her phone and reads. English words tickle her mouth, but the Mongolian words pull air from the bottom of her lungs and reverberate in her throat. Exquisite and familiar, they remind her of everything she missed and yet forgot existed. She listens to her recording, and miraculously does not hate her voice. Without a mother to sing her to sleep, she turns to the sound of her mother tongue and lets it guide her dreams instead.
"""Misheel Munkhbayar., MOTHER TONGUE, narrative non-fiction, original submission, "Dispatches from Modern Mongolian"
Order now: https://shorturl.at/1Qv1q
